علم الحدیث، دانشی است که به واسطه قوانین آن، حالات سند و متن حدیث از جهت درستی و نادرستی شناخته می‏شود، بدین جهت دارای سه قسم می‏باشد:

1- رجال الحدیث (علم رجال): دانش مربوط به شناخت راویات حدیث از نظر و ثاقت و اطمینان به راستگویی و عدم و ثاقت.

2- علم الدرایة یا مصطلح الحدیث: دانش مربوط به شناخت حالات سند و متن حدیث که از آن تعبیر به "اصول الحدیث" نیز شده است.

3- فقه الحدیث که از چگونگی معنی و مفاد متن حدیث گفتگو می‏کند و آن را درایة الحدیث نیز نامیده‏اند، زیرا کلمه درایه به معنای فهم عمیق است که هر گاه با پسوند حدیث همراه شود، فهم دقیق متن حدیث را دلالت دارد.(1)

کتاب‏های الغدیر، ج 5 علامه امینی، اخبار الدخیل علامه شوشتری، الموضوعات ابن جوزی، الموضاعات فی الآثار، معروف حسنی، برای شناخت راویان جعل کننده و کذّاب و حدیث‏های جعلی و دروغین بسیار مفید می‏باشند.

پی نوشت‏ها:

1. سید رضا مؤدّب، علم الدرایة، ص 10.

حدیث ثقلین یعنی دو چیز سنگین و گران بها . از احادیث مشهور متواتره ای است که در کتب حدیث شیعه و سنّی به تکرار و به اسناد مختلف نقل شده است که پیامبر (ص) فرمود: " أیها الناس انّی تارک فیکم الثقلین. کتاب الله و عترتی أهل بیتی؛ مردم ! من دو چیز گرانقدر : قرآن و اهل بیت(ع) خودم را در میان شما به أمانت نهاده ام که اگر آنرا داشته باشید، هرگز گمراه نمی شوید".[2]

[1] سید مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج 4، ص 431.

مشهورترین اقسام حدیث:

"متواتر": حدیثی را گویند که عدة زیادی آن را نقل نموده باشند، چنان که به خودی خود و بدون قرینه مفید علم و یقین باشد.

"خبر واحد": از حیث شمار ناقلان به حدّ تواتر نرسد، البته اگر چند نفر مثلاً سه یا چهار نفر آن را نقل کرده باشند، آن را "متضافر" خوانند.

"مسند": حدیثی است که واسطه های متعدد بین راوی و معصوم(ع) به نام و نشان معیّن و مشخّص باشد. پس اگر کسی که یکی از معصومین(ع) را ندیده و بدون واسطه از آن معصوم(ع) نقل کند یا این که بگوید از مردی (به صورت مجهول) و او از فلان معصوم(ع) روایت کند، حدیث مرسل خواهد بود؛ یعنی بعضی از واسطه های نقل حدیث، حذف شده اند.

پس "مُرسل" حدیثی است که واسطه های آن به معصوم(ع) متّصل نباشد.

"صحیح" حدیثی را گویند که تمامی افرادی که در سلسله سند آنند، امامی [شیعه دوازده امامی] و عادل و ضابط (ضبط صحیح) بوده و سند آن به معصوم(ع) متّصل باشد.

"حَسَن" حدیثی است که راوی آن امامی ممدوح نزد بزرگان شیعه بوده، گرچه عدالتش ثابت نشده باشد، به شرط این که مذمّت مقبولی از او نشده باشد.

"حدیث موثّق" آن است که در خلال سندش یکی یا بیشتر از یکی، عامی مذهب [سنّی] باشد که بزرگان شیعه راست گویی او را تأیید کرده باشند.

"ضعیف" حدیثی است که واجد شرایط احادیث صحیح و حَسَن و موثّق نباشد.[1]

[1] غلامحسین مصاحب، دایره المعارف فارسی، ج اوّل، ص 836؛ معارف و معاریف، ج 4، ص 425 - 424، با اقتباس و تلخیص.

1ـ معنای لغوی حدیث:

برخی از کتاب های لغت گفته اند: حدیث به معنای کلام است و وجه تسمیه به این نام را تجدّد و وجود یافتن تدریجی آن دانسته اند. در برخی متون دیگر این گونه آمده است: حدیث همان خبر است؛ آنچه که به گفتار یا نوشتار نقل شود، مطلق سخن.

2ـ معنای اصطلاحی حدیث:

آنچه که از قول یا فعل یا تقریر معصوم حکایت کند، حدیث می نامند که به آن، خبر و سنت و روایت نیز اطلاق شده است.

برخی گرفته اند آنچه که از کلمات پیامبر(ص) روایت شود، حدیث نام دارد.

3ـ معنای لغوی روایت: اصل روایت از "روی البعیر الماء ای حمله؛ شتر آب را حمل کرد" گرفته شده است، بنابراین شتر راویه است و "هاء" آخر "راویه" برای مبالغه است، سپس از روی تناسب بر هر چهارپای آب کش اطلاق شده است، به همین جهت روز هشتم ذی الحجه را روز "ترویه" گفته اند، چون حاجیان در این روز برای روزهای آینده خود که باید در منی باشند و آب در آن کم است،‌ آب بر می دارند.

4ـ معنای اصطلاحی روایت: برخی در تعریف اصطلاحی روایت گفته اند: خبری که از طریق نقل به صورت نقل یک راوی از راوی پیش از خود و همین طور تا به پیامبر(ص) یا امام(ع) برسد،‌ روایت نامیده شده است.

در نهایت می توان گفت: حدیث و روایت از نظر لغوی با یکدیگر تفاوت دارند، ولی در اصطلاح تفاوت چندانی ندارند و به حدیث روایت و خبر نیز گفته می شود. با توجه به تعریف‌ها می توان گفت که حدیث سخن معصوم می باشد و روایت نقل آن است که در واقع و مصداق یکی می شود.

خبر واحد: خبر واحد در اصطلاح اصولین خبری را گویند که به سرحد تواتر نرسد، یعنی متواتر نباشد اعم از این که راویان آن بسیار باشند یا کم. چنین خبری به تنهایی افادة علم نمی کند مگر آن که قرائن دیگری به آن پیوست شود.

ـ خبر متواتر یا روایت متواتر؛ در اصطلاح علم اصول خبری را گویند که جماعت بسیاری آن را نقل کرده باشند، به نحوی که مفید علم باشد؛ یعنی علم قطعی به صدور این روایت از معصوم داشته باشیم.

تواتر بر سه قسم است: تواتر لفظی، تواتر معنوی،‌ تواتر اجمالی.

الف) حدیث با روایت چه فرقی دارد؟

ب) تعداد احادیث امامان(ع) بدون تکرار چند تا است؟

بخش اوّل: در آغاز سخن لازم است به معنای لغوی و اصطلاحی هر دو واژه بپردازیم.

1- معنای لغوی حدیث:

برخی از ارباب لغت گفته اند:‌ حدیث مرادف(هم معنای) کلام است و وجه تسمیه به این نام را تجدّد و حدوث تدریجی آن دانسته اند. بعضی دیگر گفته اند: حدیث همان خبر است؛ ‌آن چه که به گفتار یا نوشتار نقل شود؛ مطلق سخن.

2- معنای اصطلاحی حدیث: آنچه که از قول یا فعل یا تقریر معصوم حکایت کند، حدیث می نامند، و بر آن خبر و سنّت و روایت نیز اطلاق شده است.

برخی گفته اند: آن چه که از کلمات پیامبر(ص) روایت شود، حدیث نام دارد.

گواه این مطالب بیانی استکه "فرید وجدی" در این زمینه آورده است:

هنگامی که پیامبر(ص) دارفانی را وداع گفت، اصحاب حضرت به فکر جمع آوری قرآن و فرامین پیامبر(ص)‌افتادند و این ممکن نمی شد مگر به گرد آوری هر آن چه که اصحاب از پیامبر(ص) شنیده بودند. منشأ پیدایش روایت حدیث نیز از همین جا است؛ هر کس هر چه را از پیامبر(ص) شنیده بود، به دیگران منتقل می کرد. چون عصر صحابه پایان یافت و زمان تابعین فرا رسید، آنان نیز احادیثی را که از صحابه شنیده بودند،‌ در مجالس بر مردم می خواندند و در حفظ و روایت احادیث و اسناد آن ها عنایت ویژه ای داشتند. گفتنی است که حفظ و روایت حدیث از ابن عبّاس شروع شده است. او هر چه را که می شنید، حفظ می کرد.

3- معنای لغوی روایت:

4- اصل روایت از روی البعیر الماء إی حمله؛ شتر آب را حمل کرد" گرفته شده است، بنابراین بعیر (شتر) راویه است و "هاء" آخر "راویه" برای مبالغه است؛ سپس از روی تناسب بر هر چهار پای آب کش اطلاق شده است، به همین جهت روز هشتم ذی‌الحجه را روز "ترویه" گفته اند، چون حاجیان دراین روز برای روزهای آتی خود که باید در منی باشند و اب در آن کم است، آب بر می دارند.

4ـ معنای اصطلاحی روایت:

برخی از ارباب لغت پس از بیان معنای لغوی "روایت" چنین آورده اند:

اصل روایت همین است (حاملان آب)، ولی به مناسبت تشبیه شده است به هر کس که حامل علم یا خبری برای دیگران باشد.

برخی دیگر گرفته اند:‌ بدین جهت (مناسبت حمل آب) است که ناقل حدیث را راوی گفته اند، چون او حامل پیام پیامبر یا امام(ع) است.

طریحی در تعریف اصطلاحی روایت گفته است:

خبری که از طریق نقل به صورت نقل یک راوی از راوی پیش از خود و همین طور تا به پیامبر(ص) یا امام(ع) برسد، روایت نامیده شده است.

از تمامی مطالب ارائه شده، نتایج زیر به دست می آید:

1- حدیث در لغت یک معنای عام دارد و هر گونه سخن و کلامی را شامل می شود.

2- حدیث در اصطلاح جیزی است که حاکی قول یا فعل یا تقریر معصوم باشد.

3- گاهی به حدیث،‌ روایت نیز اطلاق می شود.

4- راوی در اصل لغت به معنای "حامل آب" است و به مناسبت به "حامل علم یا خبر" "راوی" گفته اند.

5- روایت در اصطلاح، نقل خبر از راویان متعدّد به صورت نقل یک راوی از راوی پیش از خوداست تا به معصوم (ع) برسد.

بنابراین می توان گفت:

الف) حدیث و روایت از نظر لغوی با هم تفاوت کلّی دارند، ولی در اصطلاح علمی تفاوت چندانی ندارند. همان گونه که گفتیم گاهی به حدیث روایت گفته می شود.

ب) از تعریف اصطلاحی روایت استفاده می شود که گاهی به نقل حدیث،‌روایت نیز اطلاق می شود.

ج) نقل حدیث یا روایت اختصاصی به گفتار معصوم ندارد و فعل و تقریر معصوم را نیز شامل است.

در خصوص بخش دوم سؤال شما مبنی بر آمار احادیث امامان(ع) بدون تکرار، باید گفت: با توجه به گستردگی کتب روایی و بی سند بودن برخی از احادیث و یا مرفوعه بودن بعضی دیگر، پاسخ گویی به این گونه پرسش ها از قلمرو فعالیت این مرکز خارج است. می توانید مراکز دیگر مانند دارالحدیث که در این راستا فعالیت دارند،‌ مکاتبه نمایید.